درون زمین آلیس در سرزمین عجایب، محبوب نسل‌های بسیاری است؛ دختر کنجکاو و خیال‌پرداز قصه شگفت‌انگیز دنیای درون که اگر کمی زودتر از خواب بیدار می‌شد، شاید امروز یک غارنورد حرفهای بود. سفر به سرزمین عجایب و رفتن به دنیای شگفت درون زمین، دالان‌ها و گذرگاه‌های پیچیده و گاه تنگ غارها، اشکال عجیب و غریب درون آن، قندیل‌های شیشه‌ای آویزان از سقف، آثار باستانی که حکایت از زندگی شاهان و الهه‌گان دارند، آب‌های شفاف و ساکن، این بهشت گمشده در زمین ماجراجویان زیادی را به سوی غارها می‌کشاند. غار یا غار….
برای آشنایی غار قبل از هر چیز باید غارها را شناخت و پس از آن می‌توان انتخاب کرد کدام نوع غار را بیشتر می‌پسندید یا چه نوع غارنوردی‌ای را انتخاب می‌کنید. می‌خواهید یک غارنورد حرفهای باشید یا ورزشکاری که قصد دارد به غارنوردی برود؟ در آن‌صورت باید آموزش‌های لازم را ببینید و با تجهیزات مناسب و لازم سفر خود را به دنیای درون آغاز کنید و باید بدانید که آلوده شدن، خیس شدن و عبور از میان آب و گاهی به خود لرزیدن به خاطر سرما از ویژگی این نوع غارنوردی است. اگر فکر می‌کنید بازدید از غار به این سختی‌هایش نمی‌ارزد و دیدن یک غار که دیگر این حرف‌ها را ندارد، می‌توانید به عنوان یک گردشگر غارنوردی را انتخاب کنید و به سراغ غارهای توریستی بروید. غار به طور کلی به حفره‌هایی گفته می‌شود که در دل صخره‌ها و زمین طی میلیون‌ها سال به وجود آمده‌اند و هیچ‌گونه ابعاد یا شکل مشخصی ندارند. غار یا راهروهای تنگی و باریکی است که باید خمیده از آنها عبور کرد، که به آن دهلیز می‌گویند و یا کمی بلندتر است و می‌شود ایستاده در آنها حرکت کرد که آن را دالان می‌نامند و یا تالار است و سقف‌های بسیار بلند دارد؛ چاه و دخمه نیز از دیگر انواع غار است.
این دنیاهای شگفت به دو دسته کلی غارهای طبیعی و مصنوعی تقسیم می‌شوند. غارهای طبیعی به دلیل ویژگی‌هایی که دارند بیشتر مورد غارنوردان حرفهای است. لیلا اسفندیاری هفت سالی می‌شود که به طور جدی کوهنوردی و غارنوردی می‌کند و در این مدت غارهای تاریخی و طبیعی زیادی را دیده است و به قول خودش غارهای توریستی برایش چندان فایده‌ای ندارد و غارهای دستکند هم خیلی کوتاه هستند، لیلا غارهای طبیعی و فنی که دارای صعود و فرود است را ترجیح می‌دهد: «غارهای باستانی و تاریخی هم به اندازه کافی جذاب هستند ولی اگر قرار باشد یک روز برای غاری وقت بگذارم ترجیح می‌دهم غارهای بزرگ و طبیعی را بروم.» ?? درصد غارهای طبیعی در جهان از نفوذ آب‌های اسیدی در لایه‌های آهکی شکل گرفته‌اند و بقیه بر اثر عوامل مختلفی چون آتشفشان، زلزله، فرسایش، چین‌خوردگی لایه‌های زمین و… به وجود آمده‌اند. تنها زندگان یا غارزیان این دنیای اسرارآمیز، قارچ‌ها و جلبک‌ها، باکتری‌ها، انگل‌ها، خفاش‌ها و برخی حشرات و بندپایان هستند که به تاریکی و هوای نم عادت دارند. در غار متولد می‌شوند و در غار می‌میرند و گاه از بقایای بدن یکدیگر یا باکتری‌های موجود تغذیه می‌کنند. از غارهای طبیعی ایران، غار قوری‌قلعه کرمانشاه، طولانی‌ترین غار آبی ایران است و غار علیصدر همدان از جمله غارهای آبی است که بسیاری گردشگران ایران با نام آن آشنا هستند و از آن بازدید کرده‌اند. غار یخ‌مراد در جاده چالوس از جمله غارهای یخی است و غار زیبای نمکی قشم با طول پنج هزار متر دومین غار نمکی در دنیاست. دسته دیگر غارها، غارهای مصنوعی یا «دستکند» نام دارند؛ این نوع از غارها به دست بشر و با ابزارهای ساده گذشته در دل صخره‌ها و کوهها کنده شده‌اند و ارزش آنها به دلیل آثار باستانی به‌جامانده از انسان‌هایی است که بسیار پیش از ما در این غارها زیسته‌اند و به دلایل یا اهداف مختلفی چون جنگ، مذهب، استفاده از معادن و یا به دلایل نظامی، زندگی در درون زمین را انتخاب کرده‌اند. غار قلعه‌جوق در اراک از جمله غارهای دستکند است، غارهای طبیعی- تاریخی نیز از دیگر انواع غارهاست، غارهایی که طبیعت و گذشت زمان آنها را به وجود آورده ولی بعدها پناهگاه انسان‌ها شده‌اند؛ دسترسی به چشمه آب در داخل یا خارج از آن و وجود آب‌انبار از ویژگی این نوع غارهاست. غار چهار طبقه کرفتو در کردستان که معروف است زمان حمله مغول‌ها به ایران پناهگاه مردم بوده و کتیبه یونانی که در طبقه سوم آن پیدا شده است را به دوره هراکلیتوس نسبت داده‌اند و به همین دلیل نیز از این غار به عنوان معبد «هراکلس » (هرکول) نام برده شده است. و غار کلته‌خور زنجان معروف به «قصر یخی» به علت تنوع رنگ‌های آهکی آن و وجود ماموت‌های ماقبل تاریخ گردشگران زیادی را به خود جذب می‌کند.
? اولین نقشه، اولین غارنورد
نخستین نقشه غارنوردی و غارشناسی در ایران را «ژان ژاک دمرگان» تهیه کرد؛ کوهنورد و غارشناس فرانسوی که پیش از آن نیز نخستین صعود زمستانی قله دماوند را به نام خود ثبت کرده بود.
هشتم آذرماه ???? اولین هیات کارشناسان ایران به سرپرستی چنگیز شیخ‌علی بنیانگذاری شد. البته تسهیلات و امکانات این گروه بسیار کمتر از سازمان کوهنوردی بود به طوری‌که همچنان با گذشت این سال‌ها، دیگر سازمانی با چنین بار علمی و بازدهی شکل نگرفت و در حال حاضر نیز غارنوردی زیر نظر فدراسیون کوهنوردی و به عنوان یکی از گرایش‌های کوهنوردی فعالیت می‌کند و غارشناسان ایران ترجیح می‌دهند به جای عضوشدن در این سازمان‌ها و گروه‌ها در تعداد محدود به تحقیق و پژوهش پیرامون غارها بپردازند. شیخ‌علی نزدیک به هزار غار در ایران را بازدید کرد و مورد شناسایی قرار داد و نتیجه آن ?? جلد کتاب دستنویس در زمینه اطلس غارهای ایران و حاوی کروکی و نقشه این غارهاست که هیچگاه منتشر نشده است. در طی سال‌های بعد عموم غارها به وسیله گروه‌های کوهنوردی و گاه به صورت اتفاقی به وجود آنها پی برده می‌شد. با آشنایی بیشتر با غارها و کنجکاوی برای کشف این غارها بسیاری از همین کوهنوردان به سمت غارنوردی روی آوردند.
? تنها غاردوست نباشیم
«در ایران بیشتر غار دوست داریم تا غارنورد»این جمله را لیلای غارنورد می‌گوید و معتقد است افتخار بسیاری از غارنوردان ایران بیشتر به تعداد غارهایی است که رفته‌اند و نه به حاصل اقدامات خود در این غارها.
غارنوردی در برخی کشورها رشته‌ای جداگانه به حساب می‌آید ولی در ایران یکی از گرایش‌های کوهنوردی است. چند سالی می‌شود که فدراسیون کوهنوردی کلاس‌هایی را با عنوان کلاس غارنوردی دایر کرده است. و با توجه به آن، برای اینکه به عنوان یک غارنورد بتوانید به سراغ غارها بروید باید قبل از آن با اصول کوهنوردی و سنگنوردی آشنا باشید. اگر به یکی از کلاس‌های غارنوردی در ایران تماس گرفته یا مراجعه کرده باشید حتما این جمله را شنیده‌اید: «برای گذراندن دوره غارنوردی باید اول یک دوره کوهنوردی و یک دوره سنگنوردی را بگذرانید و بعد وارد کلاس‌های غارنوردی شوید.» خانمی که مسوول دفتر ثبت‌نام یکی از همین کلاس‌هاست، قیمت کلاس‌های دوره کوهنوردی و سنگنوردی را هر کدام ?? هزار تومان عنوان می‌کند و می‌گوید «باید حتما در این کلاس‌ها شرکت کنید». این درحالی است که در بسیاری کشورها غارنوردی به عنوان یک ورزش جداگانه محسوب می‌شود. لیلا که با گروه غارنوردان روسی و انگلیسی نیز ارتباط داشته است، می‌گوید: «یک گروه غارنوردی روسی به ایران آمده بودند ولی هیچ‌کدام از آنها سنگ‌نورد یا غارنورد نبودند و بسیار هم به کار خود وارد بودند. چیزی که من می‌دانم این است که غارنوردی ما با آنها بسیار متفاوت است.» به اعتقاد او کلاس‌های غارنوردی در ایران چندان اعتباری ندارند و مربیانی که در این زمینه آموزش می‌دهند در حد مربیان درجه ? غارنوردی هستند، ولی معتقد است نوجوانان و جوانان مستعد در این زمینه زیاد داریم. لیلا آموزش‌های کوهنوردی و سنگنوردی را برنامه‌های دست و پاگیری می‌نامد که فدراسیون آنها را برگزار می‌کند و می‌گوید: «این خیلی خوب است که شما برای غارنوردی از نظر عضلانی مانند یک سنگ‌نورد آماده باشید یا به تکنیک کوهنوردی آشنا باشید ولی لزوما نباید این کارها را بلد باشید و این مانند آن است که به شما بگویند تا والیبال بلد نباشی نمی‌توانی بروی سراغ بازی بسکتبال.»
دایره‌المعارف ویکی‌پدیا در تعریف غارنوردی آن را به دو بخش غارنوردی آماتور و غارنوردی حرفهای تقسیم کرده است و می‌نویسد: غارنوردان آماتور کسانی هستند که به این فن بیشتر از جنبه ورزشی نگاه می‌کنند. امروزه تعداد این غارنوردان از غارنوردان حرفهای بیشتر است و اکثر غارهای جدید توسط این افراد کشف می‌شود. به طور کلی غارنوردی آماتور بیشتر در میان کوهنوردان رایج است. بسیاری از غارنوردان آماتور به خاطر علاقه خاصی که در طی سال‌ها غارنوردی به این فن پیدا می‌کنند تبدیل به غارنوردان حرفهای می‌شوند و در بعضی از رشته‌های آن تجربه‌های زیادی کسب می‌کنند. غارنوردان حرفهای کسانی هستند که برای اهداف خاصی به‌جز جنبه ورزشی آن پا به اعماق غارها می‌گذارند. این اهداف که جنبه علمی دارند به رشته‌های زمین‌شناسی، دیرین‌شناسی، باستان‌شناسی، انسان‌شناسی، آب‌شناسی و زیست‌شناسی تقسیم می‌شود. با توجه به این تعریف باید گفت در ایران غارنوردی به صورت کاملا حرفهای انجام نمی‌شود. غارنورد حرفهای کسی است که با نقشه‌کشی آشنا و اطلاعات علمی و جغرافیایی داشته باشد، یک غارنورد حتی می‌تواند یک کاشف باشد و با بررسی مثلا لایه‌های آهکی یک منطقه به وجود غار پی ببرد. غار پرو در کرمانشاه از جمله غارهایی است که در نتیجه تحقیقات یک گروه انگلیسی در منطقه کوه‌های پرو کشف شد. نبود نقشه‌های علمی و دقیق از دیگر مشکلات غارنوردان در ایران است. عموم نقشه‌های غار در ایران کروکی‌های ساده و غیرعلمی غار است و غارنوردان ما هنوز موفق به کشیدن نقشه‌های سه‌بعدی غار نشده‌اند و به همان نقشه‌ها اکتفا می‌کنند، «همان کروکی‌ها را دستمان می‌گیریم و می‌رویم بالاخره یک چیزی می‌شود.»
? پیش به سوی غارنوردی حرفهای
وسایل و تجهیزات غارنوردی یکی از ابزارهای مهم غارنوردان حرفهای برای ورود به غار است، اگر پای صحبت غارنوردان قدیمی بنشینید و به خاطراتشان گوش دهید، متوجه می‌شوید که با کمترین وسایل و با تحمل خطر و ریسک زیاد چگونه با علاقه به دنبال کشف این سرزمین‌های اسرارآمیز وارد غارها می‌شدند. محسن باقری جزء اولین گروه کوهنوردی است که در سال ???? وارد غار علیصدر می‌شوند: «برای آنکه بتوانیم از آب غار رد شویم از تیوپ‌های لاستیکی استفاده می‌کردیم. آنها را باد و دو تا دو تا به هم وصل می‌کردیم.» تجهیزات غارنوردان آن دوره محدود به همین تیوپ‌های لاستیکی، جلیقه‌های نجات و چراغ‌های زنبوری بود اما امروزه، وسایل و ابزار غارنوردی به یکی از بخش‌های مهم آن تبدیل شده است و به غارنوردان توصیه می‌شود بدون ابزار لازم به پیمایش غارها نروند و در خریداری وسایل به استاندارد بودن آن توجه کنند. کلاه‌کاسکت یکی از وسایل مهم غارنوردی است و در مقابل ریزش سنگ یا برخورد با دیواره غار از سر محافظت می‌کند. یک کلاه‌کاسکت استاندارد برای کوهنوردی باید سبک و نرم بوده و سوراخ‌هایی در بالای آن و همچنین محلی برای نصب چراغ پیشانی بر روی کلاه وجود داشته باشد.
لباس غارنوردی با توجه به شرایط و آب‌هوای غار متفاوت است و متناسب با نوع غار از لباس نخی یا نایلونی استفاده می‌شود. لباس‌های نخی در غارهای خشک استفاده می‌شوند و از جنس کتان هستند ولی دوام کمتری دارند و لباس‌های نایلونی برای حرکت در زیر آبشارها و ریزش‌های غار مناسب هستند. لباس غار باید مستحکم، ضخیم و در عین حال راحت باشد و از غارنورد در مقابل ریزش آب چاه‌ها محافظت کند. نوع زیپی لباس غارنوردی بر نوع دکمه‌ای آن ترجیح دارد و سر آستین و دم شلوار آن باید با کش بسته شود تا از ورود آلودگی و گل و خاک جلوگیری کند. کفش غارنوردی نیز باید زیره‌ای محکم و مقاوم و خاصیت چسبندگی داشته باشد تا به راحتی بتوان در جاهای تیز و برنده حرکت کرد. در هنگام غارنوردی بهتر است دستکش‌های مخصوص را هم به دست کنید تا از خراشیدگی و آسیب دست خود جلوگیری کنید. سینه و صندلی مجموعه‌ای به هم پیوسته از تسمه نایلونی است که توسط قلاب در دو تکه بالا‌تنه و پایین‌تنه ساخته می‌شود و از غارنورد در مقابل صعود و فرود محافظت می‌کند؛ طناب و قرقره نیز از دیگر ابزارهای غارنوردی است. مهم‌ترین نکته نیز به همراه بردن چراغ‌های روشنایی است که به دو نوع برقی و استنلی تقسیم می‌شوند و نوع استنلی برای غارنورد مناسب‌تر است، زیرا می‌تواند به مدت چهار ساعت نور غار را به صورت پراکنده و پخش تامین کند و برای استفاده از آن نیازی به حمل مقدار زیادی باتری و پیل نیستید. تعداد ابزارهای غارنوردی بسیار بیش از اینهاست و برای شناخت آنها باید به کلاس‌ها یا جزوه‌های آموزشی غارنوردی مراجعه کنید. شناخت این تجهیزات یکی از راه‌های آموزش غارنوردی برای لیلا و دیگر غارنوردان بوده است: «به خاطر نبود آموزش مناسب، من و دوستانم هنگام خرید وسایل توضیحاتی که در کاتالوگ‌های این وسایل می‌آمد را می‌خواندیم تا با نحوه غارنوردی بیشتر آشنا شویم.»
? چگونه یک توریست غارنورد باشیم!
اما برای آنکه غارنورد باشید حتما لازم نیست یک حرفهای یا یک غارشناس باشید بلکه به عنوان یک گردشگر هم می‌توانید در سفرهای شخصی یا خانوادگی خود سری به دیدنی‌های غار منطقه بزنید و از آن لذت ببرید. غارنوردی توریستی در بسیاری کشورها رایج است و یکی از جاذبه‌های گردشگری محسوب می‌شود و در ایران نیز گردش در غارها از زیر شاخه‌های رشته غارنوردی به حساب می‌آید و زیر نظر سازمان جهانگردی و گردشگری برای بازدید و نشان‌دادن طبیعت و زیبایی این مجموعه‌های شگفت گذاشته شده است. این نوع از غارنوردی در ایران رواج بیشتری دارد. غارهای توریستی علاوه بر ویژگی زیبایی، بازدید از آنها راحت و بدون خطر است و مهم‌ترین نکته در این غارها ایمنی گردشگران است که باید از سوی شرکت‌های خدماتی تامین شود. این غارها عموما به دلیل طبیعت بکر و شگفت‌انگیز خود و وجود آثار تاریخی مورد توجه گردشگران هستند و مسوولان و شرکت‌های خدماتی با حفظ و نگهداری از این طبیعت و طراحی و نورپردازی مناسب برای غارها می‌توانند گردشگران بیشتری را به تماشای درون زمین بکشانند. انتخاب غار نکته‌ای مهم برای توریست‌هاست؛ هیچگاه نباید غارهای سخت و دشوار مانند غار پرو که فقط غارنوردان حرفهای می‌توانند از آن استفاده کنند را برای سفر انتخاب کنید. در غارهای توریستی امکان دسترسی به غار باید راحت باشد و باید توجه داشت، در نزدیکی غار جاده مناسب با مسافت کم وجود داشته باشد. به عنوان یک گردشگر نیازی به حمل وسیله خاصی ندارید و عموم وسایل و امکانات مورد نیاز را شرکت‌های خدماتی غارها خود تامین می‌کنند. تنها نکته‌ای که باید به آن توجه کنید پاکیزه نگه‌داشتن محیط غار و آسیب نرساندن به غار است. اگر احساس می‌کنید ممکن است مدتی زیاد در غار باشید و احساس گرسنگی کنید از غذاها و خوراکی‌های سبک که دورریز کمتری دارند استفاده کنید و حتما زباله‌ها را در پاکتی قرار داده و از غار خارج کنید. نورهای اضافه مانند چراغ‌قوه با خود به غار حمل نکنید، زیرا نور چراغ‌های معمولی به غار آسیب زیادی می‌رساند و باعث ایجاد جلبک روی دیواره‌های آن می‌شود. تامین نور مناسب و کافی برای غار بر عهده مسوولان غار است. یادگاری هم روی غارها برجای نگذارید و فکر نکنید بود یا نبود شما در غار برای نفرات بعدی دارای اهمیت است و یا حتما برای نشان دادن سند و مدرک، شی‌ای را از درون غار خارج کنید. گرفتن عکسهای یادگاری برای اینکار کافی است.
? ….در سرزمین عجایب
تابستان فصل مناسبی برای غارنوردی است. اگر دیگر از سفر به جنگل و کوه و دشت وکویر خسته شده‌اید و هنوز برای تعطیلات بعدی تصمیم نگرفته‌اید کجا بروید، شاید بهتر باشد سفر به درون زمین را انتخاب کنید؛ سفر به دالان‌های پرپیچ‌وخم، راهپیمایی، قایق سواری و بسیاری دیدنی‌های شگفت. می‌توانید این‌بار نام خود را… درسرزمین عجایب بگذارید.
روزنامه کارگزاران/
